भक्तपुर, २५ पुस बिहान सबेरैको कुरो थियो । मानिसहरुको चहलपहल धेरै थियो । कोहि भगवान लिन जाने तरखरमा थिए त कोहि व्यवस्थापनको कार्यमा व्यस्त देखिन्थे । यो व्यस्तता अन्त कतैको नभएर भक्तपुर हनुमानघाटको थियो ।
हो, आज भक्तपुरको हनुमानघाटमा मानिसहरुको भीड थियो । त्यो भीड भगवानको दर्शन गर्ने भक्तहरुको थियो । आज पुस शुल्क पुर्णिमाको दिन । हुन्दु धर्मावलम्बीहरुको एक महत्त्वपूर्ण दिन । श्रीस्वस्थानी व्रतकथा तथा माधवनारायणको पूजा आराधना सुरु गरिने दिन हो आज ।
आजबाट सुरु भएको श्रीस्वस्थानी व्रतकथा तथा माधवनारायणको पूजा आराधना एक महिना सम्म चल्छ । प्रत्येक वर्ष पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म एक महिनासम्म हरेक दिन घरघरमा स्वस्थानी कथा भन्ने र सुन्ने गरिन्छ । श्रीस्वस्थानीको व्रत बसेमा वा कथा सुनेमा मनोकांक्षा पूरा हुने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।
सोहि विश्वासका साथ भक्तपुरको हनुमानघाटमा व्रत बस्नेको संख्या जम्मा १७ रहेको छ । जसमा महिला ३ जना छन् भने पुरुष १४ जना रहेका छन् । गत वर्षको तुलनामा महिला व्रतालुको संख्यामा कमी आएको छ ।
‘पहिले भक्तपुरमै ब्रह्मायणी घाट, हनुमानघाट र चुपिंग घाट गरी तीन ठाउँमा व्रत बस्ने चलन थियो तर अहिले हनुमानघाटमा मात्रै सिमित भएको छ’ संस्कृतिविद ओम धौवडेलले भक्तपुर पोस्टसंग भने । उनका अनुसार यहाँको माघव्रतमा व्रतालुको संख्या घट्नुमा व्रत बस्ने विधिमा कठिनाई भएको अनुमान गरेको छ । सोहि कठिनाईले गर्दा भक्तपुरकै स्थानीय व्रतालु पनि साँखुमा व्रत बस्न जाने गरेको उनको भनाई छ।
संस्कृतिविद धौवडेलले व्रतालुको शरीर त के छायाँमा पनि छुन हुँदैन भन्ने जनविश्वास रहेको बताए । माघव्रतको समयमा खान खाने बेलामा कुनै कारणबस खानामा कपाल या कनिका आएमा व्रतालुले सो खान समेत खान नहुने विधि रहेको जानकारि गराए । त्यस्तैगरी व्रत सकेर नारायण पुजा जाँदा माधब नारायण भनेर जप्दै जानु पर्ने बताएका छन् ।
‘यहाँका विधिमा कठिनाई भए पनि एउटा फाइदा छ, व्रतालुले पुरै एकै महिना व्रत बस्नु पर्दैन’ संस्कृतिविद धौवडेलले भने, ‘आफुलाई कति दिन बस्न मन पर्छ, पुरै एक महिना, १४ दिन, ७ दिन या समापनको एकै दिन, जति दिन मन पर्यो त्यति दिन व्रत बस्न पाइन्छ ।’
दोश्रो कारण भनेको प्रचारप्रसारको कमी रहेको संस्कृतिविद धौवडेल बताउँछन् । उनले भक्तपुर हनुमानघाटमा बसिने माधब नारायणको व्रतकथामा यहाँका स्थानीय नेवारले मात्र उपस्थिति जनाउन पाउने कुराको अवगत गराए । माधब नारायण व्रतकथाको प्रचारप्रसार राम्ररी गर्न सकेको खण्डमा यहाँ पनि व्रतालुको संख्यामा वृद्धि हुन सक्ने उनको भनाई छ ।
भक्तपुर नगरपालिकाको अगुवाईमा हनुमानघाट परिसरमा पुननिर्माणका कार्य भइ रहेको छ ।माधब नारायणको विशेष पुजा गर्नु पुर्व स्नान गर्न खोलामा पोखरी निर्माण गरेको छ । सो पोखरीमा खोलामा बग्ने ढल मिसिएको पानी नजाने गरे व्यवस्था मिलाएको श्री माधवनारायण व्रतधलं सेवा समिति भक्तपुरले जनाएको छ ।
यसरी सुरु भयो हनुमानघाटमा माघव्रत
प्राचिनकालदेखि नेपाल धार्मिक, ऎतिहसिक, साँस्कृतिक एवं तीर्थस्थलको रुपमा परिचित छ । विभिन्न पुराण धर्मग्रन्थ, महात्म्य र इतिहासमा भक्तपुर धार्मिक, साँस्कृतिक रुपमा विकास हुँदै पुण्यभुमिकै रुपमा रहेको देखिन्छ । हक्तापुर्को पुर्वपट्टि रहेको हनुमानघाट क्षेत्र पनि एक तिर्थस्थल पुण्यभूमि हो । जहाँ वीरा, भद्रा, तामसा नामका नदीहरुको त्रिवेणीको रुपमा प्रवाहित भइरहेको छ ।
ओमकार आकारको मसान, बाल्मिकेश्व्र, किरातेश्वर, सितालामाई, रामसिता, वीर हनुमान र माधवनारायण आदि धेरै देवीदेवताका मुर्तिहरु स्थापित हनुमानघाट नेपालभाषामा खोंह्रे नामले प्रख्यात छ ।
तेत्रायुगमा पुरुषोत्तम भगवान श्री राम अवतारको पूर्ण कथा पवित्र रामायाण ग्रन्थ लेख्ने अभिप्रायले महर्षि श्री बाल्मिकीले उचित स्थानको खोजीको सिलसिलामा हनुमानघाट पुगेका थिए । उनले त्यहाँ पबित्र वीरा, भद्रा, तामसा नदीहरुको संगमस्थल त्रिवेणी बगिरहेको देख्दा र वरपरका प्राकृतिक दृश्यहरु पनि मनोरम देखिएकोले ग्रन्थ लेख्न उत्तम ठानी सोहि स्थानमा आश्रम कायम गरि पवित्र ग्रन्थ रामायाण कथा लेखिएको भन्ने किम्वदन्ती नभई अन्य ग्रन्थहरुमा उल्लेख गरिएको छ ।
यहि क्षेत्रमा ने.स. ७२२ माघ धलं नामक व्रतधर्म माघ महिनाभरि माधव नारायणको अनुष्ठान गरि माघ पुर्णिमा कथा सुन्ने चलन चलि आएको कुरा पुरानी थ्या: सफु (किताब) मा उल्लेख गरिएको छ । उक्त व्रतानुष्ठान भक्तपुरका राजोपाध्याय ब्रह्माणहरुले पनि चलाउँदै आएका थिए ।
यस्तै ने.स. ८४९ मा रणजित मल्लले आफ्ना छो राहरुलाई यस व्रतमा संलग्न गराई माधव नारायाण, लक्ष्मी, सरस्वतीको ढुंगाको मुर्ति हनुमानघाटमा स्थापना गरी उक्त व्रतधर्म भक्तपुर उपाकर्म गुठीबाट आलोपालो चलाएका थिए ।
रणजित मल्लको समयमा ब्रह्माणहरुको नाम, थर र सालसमेत लेखि एउटा पन्जिका पनि लेखिएको थियो । कल्याण राजदेव उपाध्यायले मात्र धलंको व्रताबिधि नीतिनियम र देश परिक्रमाको क्रम आदि व्यवस्थित गरेको देखिन्छ । त्यसको आधार उसबेला सयौं व्यक्ति व्रत बसेको र धेरै जना जलासयन बस्ने गरेको र ठाउँ- ठाउँमा माधव नारायणको परिक्रमा चलाएको देखिन्छ ।
मल्ल कालमा यो व्रत धलं श्रद्धालुहरुले केहि वर्ष चले पनि निरन्तरता पाएन । त्यस कारण आफ्ना स्थानमा पहिले देखि चलि आएको चलन पुन: चलाई धार्मिक भजन विकास गर्न र समाजमा सुख, शान्ति र समृद्धि ल्याउन वि.स. २०४२ सालतिर काम गर्न जोश जाँगर भएका श्रद्धालु भक्तजनहरुले ‘माघव्रत ‘ को पुनरुत्थान गरे । यसरी श्रद्धावान जनताको श्रम, शक्ति र श्रोतको परिचालन गरी हनुमानघाटमा माधव नारायणको पुजा, व्रतकथा श्रवण आदि चलेको हो । यो हाल सम्म पनि परम्पराकै रूपमा चलि आएको देखिन्छ ।