आज मङ्सिर शुक्ल पूर्णिमाको दिन अर्थात् य:मरी पुन्ही । के हो त यो य:मरी ? कसरी, कहाँ र कसले सुरु गर्यो त यो य:मरी बनाउन ?

नेवा समुदायमा मङ्सिर शुक्ल पूर्णिमाको दिन तयार परिने एक प्रकरको रोटि हो य:मरी । य:मरी भनेको मन पर्ने रोटि भन्ने चलन रहेको संस्कृतिविद् ओम धौभडेल बताउँछन् । उनले भने,”यःमरी’ को ‘यः’ भन्नाले नेपाल भाषामा सबैलाई मनपर्ने र ‘मरी’ भन्नाले रोटी भन्ने बुझिन्छ । त्यसैले यमरीलाई मनपर्ने रोटी पनि भन्ने चलन छ ।”

य:मरी विशेष गरी नयाँ धानको पिठो बाट बनाउने गरिन्छ । नयाँ धानको पिठोमा तिल र चाकुको मिश्रण राखेर तयार परिन्छ र पानीको बाफले मात्र पकाउने गरिन्छ ।

धौभडेलले य:मरीको आफ्नै आकार तथा प्रकार रहेको बताएका छन् । आकार अनुसार अर्थ पनि फरक फरक नै छ । “यमरी लड्डु र त्रिकोणात्मक गरेर दुई प्रकारको हुन्छ । लड्डु आकारको यमरी पहिलेदेखि प्रचलनमा रहेको छ । यसमा एकातिर चुच्चो परेको हुन्छ । माथिल्लो भागतिर डाँफे चराको सिंग देखिन्छ, जसलाई ‘मायो यमरी’ भनिन्छ । अर्को त्रिकोणात्मक यमरीलाई ‘बायो’ भनिन्छ ।”

उनले दिएको जानकारी अनुसार “मायो य:मरी” भनेको स्त्रीलिङ्गी र “बायो य:मरी” भनेको पुलिङ्गीको रुपमा सकिन्छ । यमरी एक खानेवस्तु मात्रै नभएर यसभित्र जीवन्तता रहेको संस्कृतिविद् धौभडेल बताउँछन् । जसको संकेत मायो र बायो हो ।

मायो य:मरी भित्र तिल र चाकुको झोलामात्र हुन्छ भने बायो य:मरीमा खुवा, मुगीको झोललगायत अन्य खाध्द्य परिकार राखेर पनि बनाउन सकिने उनले बताए । उनी भन्छन्, “अचेल बायो य:मरीमा किमा हालेर पनि बनाउन थालेको छ ।” संस्कृतिविद् धौभडेलले आजको दिन नेवा: समुदायमा नयाँ धानको चामलको पिठोबाट बनेको य:मरीलाई अन्नपूर्ण देवी वा लक्ष्मीको प्रतिक स्वरुप ढुकुटीमा राखेर पूजा गर्ने समेत चलन रहेको बताएका छन् ।

यमरीको सम्बन्ध पनौती नगरसँग पनि जोडिएको छ । उनले सुनाए, “परापुर्व कालमा पाञ्चाल देश थियो । त्यस देशमा शुचेन्द्र बैस भन्ने एक जना दानी बस्थे रे । बैसले आफु संग भएको जे भए पनि दानमा दिने गर्थे । उनले गरे दान देखेर धनको देव कुबेरको मनमा पनि इर्श्या जाग्यो । मनमा इर्श्या जागेका कुबेर मङ्सिर शुक्ल पूर्णिमाको दिन एक गरिबको भेषमा शुचेन्द्रको बैसेको घर पुगी मग्न बसे । शुचेन्द्रको दम्पतीले आफ्नो घरमा रहेको मिठोमसिनो खाने कुरा ति गरिबलाई दिए । शुचेन्द्र दाम्पतिले दिएको खानेकुरा खाएपछि ति गरिवको मन प्रशन्न भएछ । गरिब को भेष मा आएका कुबेर आफ्नो असली रुपमा आएपछि चामलको पिठोमा चाकु र तिलको लड्डु हालेर बनाएको मायो बायो रोटिलाई बिमिरो सहित ढुकुटीमा राखेर चार दिन पछि हेर्नु तिमीलाई केहि फल प्राप्त हुन्छ भनेर गएछ । कुबेर्ले भने जस्तै गरी चार दिन पछि ढुकुटी हेर्दा अथाह रुपले सम्पति वृद्धि भएछ ।” यसरी सम्पति वृद्धि भएको कुरो सबै तिर फैलियो र नेवा: संस्कृतिमा चामलको पिठोमा चाकु र तिलको लड्डु हालेर य: मरी बनाएर खाने प्रचलन बन्यो भन्ने किम्बंदन्ति पाईएको धौभडेलले बताएका छन् ।

इतिहास हेर्दा यःमरी पुन्ही एक अमूर्त सम्पदा रहेको धौबडेल बताए । उनका अनुसार काठमाडौं उपत्यकामा नेवा: समुदाय बसोबास गर्न थालेको समयदेखि यःमरी पुन्हीको विकास भएको पाइन्छ ।

स्वास्थ्यको हिसाबले पनि यो एकदमै लाभदायी छ । चिसो मौसममा चाकुले तातो बनाउँछ । नेवार समुदायमा आजको दिन यःमरी सुरुमा भगवानलाई चढाएर पूजाआजा गर्दै मनाउने गरिन्छ ।