भक्तपुर, १७ भदौ २०८१डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठ नेपालमा अङ्ग प्रत्यारोपणको अग्रणी व्यक्तित्व हुन् । उनलाई सम्मानपूर्वक नेपालमा अङ्ग प्रत्यारोपणको पिता भन्दा उनको योगदानको सच्चा सम्मान हुन्छ । १५ वर्ष अघि सम्म अङ्ग प्रत्यारोपणका लागि विदेश जानुको बिकल्प थिएन । डा श्रेष्ठले अङ्ग प्रत्यारोपण नेपालमै सम्भव हुने प्रमाणित मात्र गरेनन, अहिले बिरामीको पहिलो रोजाइ नेपाल बन्न पुगेको छ । यसमा डा श्रेष्ठको योगदानको चर्चा नगर्ने हो भने प्रत्यारोपणको पुरै इतिहास अपूरो हुन पुग्छ ।
२०६५ सालमा उनले पहिलोपटक वीर अस्पतालमा मिर्गौलाको सफल प्रत्यारोपण गरेका थिए । २०६८ सालमा स्वास्थ्य मन्त्रालयले उनलाई भक्तपुरमा मानव अङ्ग प्रत्यारोपण केन्द्र स्थापना र सञ्चालनको जिम्मा दिएर पठायो । प्रत्यारोपण चिकित्साको क्षेत्रमा भक्तपुरको मानव अंग प्रत्यारोपण केन्द्र कोशेढुंगाको रुपमा रहेको छ ।
यसको स्थापना र संचालनको जिम्मा लिएर आएका डा श्रेष्ठको दृढ इच्छाशक्ति र सक्षम नेतृत्वका कारण उनले कहिल्यै हरेश खानु परेन । अहिलेको साधनश्रोत र जनशक्ति सम्पन्न प्रत्यारोपण केन्द्र उनकै नेतृत्वमा सम्भव भएको हो । जसले हजारौ ज्यान बचाएको छ भने अर्बौ रुपैयाँ विदेशिनबाट रोकेको छ । हाल शहिद धर्मभक्त मानव अङ्ग प्रत्यारोपण केन्द्रको नाममा परिचित यो अस्पतालमा अहिले पनि उनै डा पुकारको नेतृत्व रहेको छ ।
प्रत्यारोपण क्षेत्रमा डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठलाई नचिन्ने मानिस सायदै होलान । आफ्नो सम्पूर्ण जीवन यो क्षेत्रको विकास र विस्तारमा समर्पित गरिरहेका डा श्रेष्ठले नेपालको प्रत्यारोपण चिकित्सा क्षेत्रमा नयाँ युगको सुरुवात गरेका छन् ।
डा श्रेष्ठले आफ्नो प्रारम्भिक शिक्षा नेपालमा नै हासिल गरे। त्यसपछि उनी विदेश गएर मिर्गौला र कलेजो प्रत्यारोपणमा विशेषज्ञता हासिल गरे। विदेशमा हासिल गरेको ज्ञान र सीपले उनलाई अंग प्रत्यारोपणको आधुनिक विधिहरू नेपालमा भित्र्याउने प्रेरणा दियो। ब्रेन ड्रेनको कहालीलाग्दो अवस्थामा स्वदेशमै सेवा गर्ने उनको अठोट देशप्रेम मात्र होइन, स्वास्थ्य सुविधा विहिन मानिसहरुको सेवा गर्ने मानवतावाद बाट पनि प्रेरित थियो ।
बेलायतमा मिर्गौला र कलेजो प्रत्यारोपणमा ६ वर्षे तालिम लिएर सन् २००८ मा नेपाल फर्केर आएपछि, डा श्रेष्ठले प्रत्यारोपण चिकित्सातर्फ नेपालमा नयाँ युगको सुरुवात गरे। त्यो समयमा नेपालमा अङ्ग प्रत्यारोपण क्षेत्र अझै प्रारम्भिक अवस्थामा थियो र धेरै चुनौतीपूर्ण थियो। आधारभूत पूर्वाधार, विशेषज्ञता, र जनचेतनाको अभावले यो कार्य अत्यन्तै कठिन थियो। तर, डा श्रेष्ठको दृढ इच्छाशक्ति र समर्पणले नेपालमा पहिलो पटक मिर्गौला प्रत्यारोपण कार्यक्रमलाई सफलतापूर्वक सञ्चालन गर्न सम्भव बनायो। यस सफलताले मिर्गौला रोगबाट पीडित हजारौं बिरामीहरूलाई नयाँ जीवन दिने काम गर्यो।
डा श्रेष्ठले यसपछि कलेजो प्रत्यारोपण कार्यक्रमलाई पनि अगाडि बढाए। उनको नेतृत्वमा नेपालमा पहिलोपटक सफल कलेजो प्रत्यारोपण सम्पन्न भयो, जसले नेपालको चिकित्सा क्षेत्रमा एक ऐतिहासिक मोड ल्यायो। यसले नेपाली जनतालाई अंग दानको महत्त्व र आवश्यकताको बारेमा जानकारी दिन ठूलो भूमिका खेलेको छ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठको नेतृत्वमा हाल सम्म १२९८ जनाको मृर्गौला तथा २८ जनाको कलेजो प्रत्यारोपण भई सकेको छ । भने करीब १ सय १२ जनाको वीर अस्पताल र उपत्याका बाहिरका अन्य अस्पतालहरुमा गरी करीब १ हजार ४ सय १३ जनाको प्रत्यारोपण गरी सकिएको छ ।
डा श्रेष्ठको योगदान केवल प्रत्यारोपण शल्यक्रियामा मात्र सीमित छैन। उनी अंग दानको महत्त्वको बारेमा जनचेतना अभिवृद्धि गर्न, ब्रेन डेथको सही परिभाषा बुझाउन, र अङ्ग दान तथा प्रत्यारोपणको कानूनी पक्षलाई सुदृढ गर्न लागि परेका छन्। उनले विभिन्न तालिम, कार्यशाला, र अन्तरक्रिया कार्यक्रमहरू सञ्चालन गरेर चिकित्सकहरू, स्वास्थ्यकर्मीहरू, र आम नागरिकहरूलाई यस विषयमा शिक्षित गरेका छन्।
डा पुकारको नेतृत्वमा, नेपालले प्रत्यारोपण चिकित्सा क्षेत्रमा नयाँ आयाम थपेको छ। उनले प्रशिक्षित गरेका नयाँ पिँढीका चिकित्सकहरू र स्वास्थ्यकर्मीहरू आज अङ्ग प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा उत्कृष्ट काम गरिरहेका छन्। उनले नेपालका चिकित्सा संस्थानहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूबीच सहकार्यलाई पनि बढावा दिएका छन्, जसले नेपालमा अंग प्रत्यारोपणका उत्कृष्ट विधिहरू भित्र्याउन मद्दत गरेको छ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठलाई उनको योगदानको कदर गर्दै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा धेरै सम्मान र पुरस्कारहरू प्राप्त भएका छन् । यी सम्मानहरू उनको समर्पण, दक्षता, र योगदानको प्रमाण हुन्। तर सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा के हो भने, उनी अझै पनि आफ्नो मिशनमा अविचलित रहँदै, नेपालको स्वास्थ्य सेवामा सुधार ल्याउने कार्यमा निरन्तर लागिपरेका छन्।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठ लाई Father of Transplant in Nepal नेपालमा ट्रान्सप्लान्टका पिताको रुपमा सम्मान मात्र होइन, उनको योगदानलाई नेपाली चिकित्सा इतिहासमा स्वर्ण अक्षरले लेख्नु पनि उनको योगदानको सही कदर हुनसक्छ ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठको चिकित्सा यात्राले न केवल बिरामीहरूको जीवनलाई परिवर्तन गरेको छ, तर नेपालको सम्पूर्ण स्वास्थ्य प्रणालीलाई नयाँ उचाईमा पुर्याएको देखिन्छ ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठलाई किन भनियो प्रत्यारोपणका पिता
१, नेपालमा पहिलो सफल मिर्गौला प्रत्यारोपण
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठले सन् २००८ मा नेपालमा पहिलोपटक सफल मिर्गौला प्रत्यारोपण कार्यक्रम स्थापना गरेर चिकित्सा क्षेत्रमा एउटा ऐतिहासिक कदम चाले। यस कार्यक्रमको सफलताले नेपालमा अंग प्रत्यारोपणको युगलाई सुरु गर्योे र मिर्गौला रोगबाट पीडित हजारौं बिरामीलाई जीवनको नयाँ आशा दियो।
२ कलेजो प्रत्यारोपणको स्थापना
मिर्गौला प्रत्यारोपणको सफलतापछि, डा। श्रेष्ठले नेपालमा कलेजो प्रत्यारोपण कार्यक्रमलाई अगाडि बढाए। उनले नेपालमा पहिलोपटक कलेजो प्रत्यारोपण सफलतापूर्वक सम्पन्न गरे, जसले नेपालको चिकित्सा क्षेत्रमा एक नयाँ युगको सुरुवात गर्योे। यस कार्यले बिरामीहरूलाई जटिल र महत्त्वपूर्ण अंग प्रत्यारोपणको सेवा नेपालमै उपलब्ध गरायो।
३ अंग दानको जनचेतना र कानूनी सुधार
डा। श्रेष्ठले अंग दानको महत्त्व र ब्रेन डेथको अवधारणामा जनचेतना फैलाउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले। उनले यस क्षेत्रको कानूनी सुधारका लागि पनि प्रयास गरे, जसले गर्दा अंग दान र प्रत्यारोपणको प्रक्रिया सरल र प्रभावकारी बन्यो।
४ स्वास्थ्य सेवाको सुधार र नयाँ पुस्ताको प्रशिक्षण
उनले नेपाली चिकित्सकहरू र स्वास्थ्यकर्मीहरूको नयाँ पुस्तालाई प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा प्रशिक्षण दिएर यस क्षेत्रको निरन्तरता सुनिश्चित गरेका छन्। उनको नेतृत्वमा, शाहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रले अंग प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा धेरै जटिल र चुनौतीपूर्ण शल्यक्रियाहरू सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेको छ।
५ अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता र सहकार्य
डा श्रेष्ठले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा प्रत्यारोपण चिकित्सा क्षेत्रमा परिचित गराउन महत्वपूर्ण भूमिका खेले। उनले नेपालका चिकित्सा संस्थानहरू र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूबीच सहकार्यलाई प्रोत्साहित गरे, जसले नेपालमा अंग प्रत्यारोपणका उत्कृष्ट विधिहरू भित्र्याउन मद्दत गर्यो ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठले अंग प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा गरेको उष्यलभभचष्लन काम, अडिग समर्पण, र दीर्घकालीन सोचका कारण उनलाई नेपालमा प्रत्यारोपणका पिता भनेर सम्मानपूर्वक चिनिन्छ। उनका योगदानहरूले नेपाली चिकित्सा इतिहासमा गहिरो छाप छोडेको छ, र यसले आगामी पुस्ताहरूलाई प्रेरित गर्न निरन्तर जारी रहनेछ।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठलाई नेपालमा प्रत्यारोपणका पिता भनेर चिनिने थप कारणहरू र उनको योगदानको महत्त्वलाई अझ गहिराईमा बुझ्न सकिन्छ। यहाँ केही थप कारणहरू छन् जसले उनलाई यस विशिष्ट उपाधिका लागि योग्य बनाएको छ
६, पहिलो प्रत्यारोपण केन्द्रको स्थापना
डा श्रेष्ठले शाहिद धर्मभक्त राष्ट्रिय प्रत्यारोपण केन्द्रको स्थापनामा प्रमुख भूमिका खेले। यो केन्द्र अहिले नेपालमा अंग प्रत्यारोपणको मुख्य केन्द्र बनिसकेको छ। उनले यो केन्द्रलाई आधुनिक उपकरण र प्रविधिहरूले सुसज्जित बनाएर, बिरामीहरूलाई विश्वस्तरीय उपचार सेवा प्रदान गर्न सक्ने बनाएका छन्।
७, नैतिक नेतृत्व र परामर्श
डा। श्रेष्ठ न केवल एक कुशल शल्यचिकित्सक मात्र हुन्, उनी एक आदर्श नैतिक नेता पनि हुन्। उनले अंग दान र प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा नैतिक मापदण्डको पालना र उच्च स्तरको चिकित्सा अभ्यासको लागि सधैं जोड दिएका छन्। उनले स्वास्थ्यकर्मीहरूलाई नैतिकता, दायित्व, र बिरामीप्रतिको सम्मानको महत्त्व सिखाएका छन्।
८, समाजसेवी भूमिका
उनको चिकित्सा सेवाको योगदान मात्र सीमित छैन। उनले समाजमा अंग दानको महत्त्व र आवश्यकता बुझाउन र जनचेतना अभिवृद्धि गर्न सक्रिय समाजसेवी भूमिका खेलेका छन्। उनले विभिन्न समुदायहरूमा पुगेर अंग दानको सम्बन्धमा भएका गलत धारणाहरूको निवारण गर्न र यो महत्वपूर्ण कार्यलाई प्रोत्साहन गर्न पहल गरेका छन्।
९, विदेशी सहायता र अनुभवको नेपालमा प्रयोग
विदेशमा आफ्नो प्रशिक्षण र अनुभवको आधारमा, डा। श्रेष्ठले नेपालमा प्रत्यारोपण चिकित्सा क्षेत्रलाई अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डसम्म पु¥याएका छन्। उनले विदेशी विशेषज्ञता र ज्ञानलाई नेपालमा भित्र्याएर, यहाँको चिकित्सा सेवा स्तरलाई उच्च बनाए। यसले नेपाली चिकित्सकहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनायो।
१०, नवीन चिकित्सा प्रविधिहरूको प्रयोग
डा श्रेष्ठले आफ्नो करियरमा सधैं नवीन चिकित्सा प्रविधिहरूको प्रयोगमा जोड दिएका छन्। उनले जटिल शल्यक्रिया प्रक्रियाहरूको लागि नयाँ प्रविधिहरूको अन्वेषण र प्रयोग गरेका छन्, जसले बिरामीहरूको उपचारमा उल्लेखनीय सुधार ल्याएको छ।
११, राष्ट्रिय स्वास्थ्य नीति निर्माणमा योगदान
डा। श्रेष्ठले अंग दान र प्रत्यारोपणसम्बन्धी राष्ट्रिय स्वास्थ्य नीति निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। उनले सरकारलाई नीति निर्माणमा मार्गदर्शन गर्दै, अंग दान र प्रत्यारोपणको क्षेत्रलाई व्यवस्थित र प्रभावकारी बनाउन सहयोग पुर्याएका छन्।
१२ उत्कृष्टता र प्रतिबद्धताका लागि सम्मानहरू
उनको चिकित्सा क्षेत्रको योगदानका लागि डा श्रेष्ठलाई धेरै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मानहरू प्राप्त भएका छन्। यी सम्मानहरू मात्र उनको चिकित्सकीय दक्षताको परिचायक छैनन्, तर उनको मानवतावादी दृष्टिकोण र दीर्घकालीन प्रतिबद्धताको पनि कदर हो।
डा पुकार चन्द्र श्रेष्ठको योगदानले नेपालमा अंग प्रत्यारोपणको क्षेत्रमा मात्र होइन, सम्पूर्ण स्वास्थ्य सेवामा पनि गहिरो प्रभाव पारेको छ। उनले जुन लगनशिलता, दूरदृष्टि, साहस र सेवामा समर्पण देखाएका छन्, त्यसले उनलाई नेपालमा प्रत्यारोपणका पिता भनेर सम्मान गरिएको हो, तर सम्मान गरेर उनको योगदानको चर्चा सकिनेवाला छैन । उनी नेपाली चिकित्सा इतिहासमा सदैव एक प्रेरणादायक व्यक्तित्वका रूपमा स्मरणीय छन् र रहिरहने छन् ।